Autarkie op energiegebied is technisch mogelijk en ook economisch steeds aantrekkelijker bij stijgende rekeningen voor nutsvoorzieningen. De overheid maakt het burgers met bureaucratie en wetgeving echter lastig om decentraal duurzame energie op te wekken. ‘Het zou helpen wanneer kleine particulieren die in hun eigen stroombehoefte willen voorzien, niet hoeven te voldoen aan dezelfde regels als de Essents en de Nuons.’
Autarkie was ooit een romantisch ideaal van hippies in de Californische Bay Area bij San Francisco. Onder leiding van techo- hippie Steward Brand bouwden zij los van de maatschappij staande ecodorpen uit verzet tegen het verfoeide grootkapitaal. Dat zou moeder aarde naar de knoppen zou helpen. Met de Whole Earth Catalogue in de hand, de technische bijbel voor autarkie, knutselden ze hun eigen energie- en rioleringsystemen in elkaar. De meeste dorpen gingen ten onder aan idealisme: veel hippies waren meer bedreven in mediteren dan innoveren.
De neo-autarken die nu opstaan zijn geen anti-kapitalistische hippies. Eerder technofielen, die onderzoeken hoe je met minimale fossiele energietoevoer maximaal comfort kan krijgen. Bovendien gaan economische motieven een rol spelen. De verwachting leeft dat fossiele energie duurder wordt. Energieaccijns en BTW bepalen nu al meer dan de helft van de energiefactuur, en die blijven stijgen met een groeiende staatsschuld.
Off-grid gaan, los van het vaste elektriciteitsnet, past ook bij de levensstijl van de moderne individualist, die zo veel mogelijk zaken zelf in handen wil houden zonder bemoeienis van anderen. In de Verenigde Staten leven inmiddels 300 000 mensen off-grid en jaarlijks groeit dat aantal met 10 %. Op de Britse Eilanden hebben al 40 000 mensen geen netaansluiting meer.
Vele autarken zeggen ook te handelen uit liefde voor Moeder Natuur. Maar dat betekent niet dat de natuur die liefde beantwoordt. De wisselvalligheid in zon, wind en hydro-energie maakte al dat offgrid-bewoners van het Schotse ‘eco-eiland’Eigg dit voorjaar op stroomrantsoen moesten: droogte en gebrek aan wind stokten de natuurstroom. Een degelijk dieselaggregaat moest het volledige eiland nu voorzien.
Eigg legde zo dé uitdaging bloot voor de neo-autarken: wie fossiele energie inlevert zonder tegenmaatregelen krijgt wisselvalligheid cadeau. Tegelijk ontdekken vele autarken, dat tussen droom een daad een bureaucraat staat. Blijft autarkie dus een ideaal?
In Nederlands bouwkundige hoek verschijnen steeds meer ontwerpen voor autarkische huizen, zoals de Eco-Iglo van Intact Eco-design, die is uitgerust met zonnepanelen, beschikt over warmte/koudeopslag en regenwater opvangt. De Culemborgse wijk Eva Lanxmeer streeft al tien jaar naar een zo hoog mogelijk zelfvoorzieningsniveau. De 244 koop- en sociale huurwoningen in de wijk wekken deels zelf hun energie op via fotovoltaïsche cellen en verwerken hun eigen afvalwater. De bewoners richtten vorig jaar twee jaar geleden ook hun eigen energiemaatschappij op, Thermo Bello, om de warmtevoorziening via een warmtenet in eigen hand te nemen.
Ook de studie naar autarkisch leven en meer gesloten kringlopen maakt de laatste tien jaar een sterke groei door. Ir. Arjan van Timmeren schreef in 2006 zijn proefschrift Autonomie en Heteronomie over bestaande autarkie-initiatieven in binnen- en buitenland. Op het niveau van individuele woningen bekeek hij de mogelijkheid om zowel energie als water en afval binnen een eigen kringloop te houden. Zijn proefschrift toont de winst van slim ontwerpen en het combineren van functies, zoals directe benutting van energie uit rioolwater en afval, aan.
Totale energetische autarkie is op hoger niveau echter gemakkelijker te bereiken dan alleen per individuele woning, zolang een gemeenschap maar voldoende snijdt in bestaand verbruik en lokaal voldoende energiebronnen kan benutten. Europa’s bekendste energetisch autarkische dorp, het Oostenrijkse Güssing met drieduizend inwoners, draait al tien jaar volledig op houtsnippers uit eigen bossen. Deze autarkie heeft dus een Middeleeuws tintje: je gebruikt weer landoppervlak om je energie te verbouwen, net als vroeger de haver voor paardenkrachten
Deze houtsnippers worden, in een tempo van 1650 kg per uur, bij 800 °C verbrand in een houtvergassingsinstallatie, ontworpen door de Technische Universität Wien. Ruim 40 % van het gemeenteoppervlak bestaat uit bos en de aangroei van hout verloopt sneller dan de oogst verbruikt. De gemeenschap bracht wel vooraf het bestaande verbruik met meer dan de helft terug door isolatie van woningen.
VELDHOVEN
De meeste eco-initiatieven komen tot stand in bevoorrechte locaties met veel ruimte. Het energetisch volledig autarkische Energyhouse De Mirre in Veldhoven moet aantonen dat een gemiddeld huishouden van 2,3 personen ook in een stadswijk kan leven van de zon alleen. Het off-grid huis, dat in februari is opgeleverd, draait op zon en batterijen. Deze zomer lopen de tests met energievoorziening. Het huis doorstaat de tests in de zomer eenvoudig, maar vooral tegen de winter wordt het spannend.
‘Er is veel meer mogelijk dan de gevestigde orde wil doen geloven’, stelt mr. Cees Collart, directeur van het bedrijf Energyhouse, met gevoel voor samenzwering. ‘Je kunt zonder verlies van comfort en met gebruik van bestaande techniek los van het elektranet leven. Wij gebruiken 20 m² aan zonnecellen, een warmtepomp en gewone loodzwavelaccu’s om het overschot op zonrijke dagen op te slaan. De zonnecellen leveren 4800 kWh op jaarbasis, genoeg voor een gemiddeld Nederlands huishouden van 2,3 personen dat een behoefte heeft van 3500 kWh.’
De bottleneck zit ook niet in de elektriciteit, maar in de warmtevraag, want die kost in Nederlandse huishoudens de meeste energie. In plaats van gas met een verbrandingstemperatuur van meer dan 1000 °C te gebruiken om een woning op 20 °C te brengen, beschikt Energyhouse De Mirre over een warmtepomp die dient als kachel. Deze omgekeerde koelkast maakt met elektrische energie warmte vrij uit een bron onder de grond, ook bij vorst. De innovatie zit vooral in de afstemming van de verschillende onderdelen. Een vaak schuchtere bron als de Nederlandse zon maakt energieopslag noodzakelijk voor de nachten en donkere dagen. Daarnaast moet elk denkbaar energieverlies worden vermeden. ‘Zelfstandig worden betekent als eerste bestaand verbruik stroomlijnen en zo veel mogelijk afknijpen’, zegt Collart. ‘Uiteraard kan dat door te isoleren en door vloerverwarming aan te brengen. Daarnaast is het niet nodig om overal in huis 230 V te leveren. Alleen de stofzuiger en wasmachine hebben dat nodig. De meeste apparaten bevatten al een transformator om dat voltage naar beneden te schroeven; vanuit het oogpunt van energie-efficiënte is dat onzinnig.’ Ook warmte uit douchewater wordt in Energyhouse De Mirre hergebruikt via de vloerverwarming.
Warmtepomp en zonneboiler verbruiken ongeveer eenderde van de totale zonne-energie om het klimaat in huis te regelen. Een even groot deel van de zonne-energie is nodig om water te verwarmen. In het Energyhouse kunnen de ramen gewoon open om te luchten, maar een waarschuwingssysteem slaat alarm bij al te frisse buitenlucht. ‘De bewoner mag best een raam openzetten, maar er gaat een lampje branden als dat het klimaat uit balans brengt’, geeft Collart aan. ‘Dat gebeurt ook als er over langere tijd meer energie wordt verbruikt dan erin komt.’
Het Veldhovense initiatief lijkt wel erg veel vertrouwen te hebben in de polderzon. ‘We gaan er niet van uit dat er een noodaggregaat nodig is. De komende winter moet blijken of de accu’s voldoende kunnen leveren.’ Hoewel kandidaten volgens Collart in de rij stonden, is toch het nodige idealisme en kapitaal nodig. Het Energyhouse is 60 000 euro duurder dan een vergelijkbaar huis met netaansluitingen. Alleen levenslang leven in Veldhoven zou die kosten compenseren via vermeden energierekeningen. Voorlopig zal Woningstichting Aert Swaens het huis dan ook verhuren.
Volledige energetische autarkie bij bestaande wijken en dorpen zonder netaansluiting bevindt zich in Nederland nog in het studiestadium. Zo rekende ir. Arjen de Jong van Cogen Projects de haalbaarheid door van energieautarkie van de Amsterdamse Jacob Geelbuurt. De wijk is gebouwd in 1954 en wacht op een grondige renovatie. Tijd volgens Cogen Projects om de mogelijkheden voor autarkie door te rekenen voor de ruim 250 huizen. Autarkie lijkt bij decimering van de warmtevraag mogelijk door gebruik van zonne-energie, maar De Jong concludeert dat een vastenetaansluiting nodig blijft om bij pieken in vraag en dalen in het aanbod op te vangen.
Grotere autarkische projecten die al tien jaar of langer draaien, zijn te vinden in het Verenigd Koninkrijk, ook voor meer met de Hollandse polder vergelijkbare omstandigheden, zoals het Hockerton Housing Project nabij Nottingham. De vijf huishoudens daar leven al tien jaar op de energie van twee windmolens met een gezamenlijk vermogen van 11 kW en zonnepanelen van 7,6 kW. De totale installatiekosten bedroegen ongeveer 140 000 euro. Warmteverlies blijft beperkt dankzij de ligging van de woningen in een dijk. Het huishoudwater is afkomstig van de opvang van regenwater. Het rioolwater verzamelen ze in een septic tank. Het slib wordt op het land verstrooid, het water gaat via een helofytenfilter naar de naburige vijver.
Het Hockerton Housing Project wekt in een gemiddeld jaar ongeveer 15 000 kWh aan energie op. De vijf aangesloten huishoudens met negentien personen verbruiken meer dan 16 000 kWh op jaarbasis. Ir. Simon Tilley van het project geeft aan dat hij autarkie niettemin mogelijk acht, met meer energiebesparing. ‘Daarnaast is de aanschaf van een systeem voor energieopslag dan noodzakelijk, maar dat maakt het project oneconomisch. Daarom hebben wij toch een aansluiting op het hoofdnet om energie-uitwisseling mogelijk te maken.’
Volgens uitvinder dr.ir. Noor van Andel is autarkie economisch verantwoord. ‘Investeringen in autarkische systemen zijn al op kleine schaal van ongeveer tweehonderd woningen in drie jaar terug te verdienen. Zelfvoorziening zorgt voor een verlaging van de woonkosten met 25 %, als de apparatuur tenminste in bezit blijft van de gebruikers. Wel ondervindt iemand die off-grid wil gaan, van alle kanten tegenwerking. Autarkie tast de positie aan van rioolwaterschap, drinkwaterbedrijf, elektriciteitsmaatschapppij, vuilophaaldienst en afvalverbranders. Niemand van hen is enthousiast. Maar juist dankzij hun hoge tarieven is autarkie steeds aantrekkelijker.’ Toch pleit hij niet voor het loskoppelen van de vastenetaansluiting. ‘Aangesloten is energie-uitwisseling mogelijk, wat minder verlies oplevert dan decentraal opslaan.’
Een compromis met vastenetaansluiting waarbij kleine leveranciers terugleveren, lijkt voorlopig de meest gekozen mogelijkheid, zoals ook in de Culemborgse wijk Eva Lanxmeer het geval is. In Groningen slaan bewoners onder leiding van sociaal wetenschapper Frans Stokman de handen ineen om bestaande woningen meer energieonafhankelijk te maken. Het C8-project van Stokman wekt energie op via zonnepanelen op de garages en het dak van een school. Stokman richt een eigen energiemaatschappijtje op om bij teruglevering aan het net juridisch sterker te staan richting netbeheerder.
CONSESSIES
Veel nieuwe autarken laten zich motiveren uit verzet tegen de ontstane regionale monopolies van grote energiebedrijven. Afkeer van het grote geld lijkt dus net als bij de hippies toch een goede motivator om de strijd richting zelfvoorziening te winnen.
Momenteel hebben grote energiebedrijven wettelijk beschermde concessies. Wie aan zijn eigen wijk opgewekte stroom wil leveren, moet niet alleen belasting betalen over de zelf opgewekte stroom, maar moet ook bij het ministerie van Economische Zaken een concessie aanvragen. Deze wordt alleen verleend wanneer de nieuwe leverancier een meerwaarde kan aantonen.
Energiemaatschappij Devo, een samenwerking van de gemeente Veenendaal, woningstichting Patrimonium en de ontwikkelaar van de nieuwe wijk Buurtstede, mocht daarom niet de zelf met warmtekrachtkoppeling (wkk) opgewekte stroom leveren aan de eigen wijk. Devo schrok ook terug van alle bureaucratische lasten die energieopwekking en levering met zich meebracht.
De vrije energiemarkt blijkt bij nader inzien dus niet zo vrij.
Volgens mr. Edgar Wortmann van Nieuwe Nuts, die voor het Innovatienetwerk de juridische mogelijkheden van eigen energieopwekking onderzoekt, beschermt de overheid bij wet de monopolies van energiebedrijven. ‘Er ontstaat nu een trend dat steeds meer gemeenten zelf een energiebedrijf willen beginnen’, zegt Wortmann. ‘Dat eigen bedrijf zou als pressiemiddel moeten dienen om bestaande energiebedrijven mee te laten investeren in zon- en windenergie. Maar als de overheid graag een snellere energietransitie wil naar meer decentrale en duurzame opwekking, kan ze beter particulieren helpen door bureaucratie en wetgeving te veranderen dan dat ze zelf een bedrijf begint.’ Nu moet een particulier om bijvoorbeeld samen met de buurman energie uit te wisselen al toestemming vragen aan de netbeheerder. ‘En die zegt altijd nee’, weet Wortmann. ‘Het zou al helpen wanneer kleine particulieren die hun eigen stroom willen opwekken, niet hoeven te voldoen aan dezelfde regels als de Essents en de Nuons. Kleine particulieren kunnen die bureaucratische last nooit dragen en zo komt meer decentrale opwekking nauwelijks van de grond.’
Bureaucratische beren op de weg verschijnen ook wanneer een particulier elektriciteit met zonnepanelen wil opwekken om terug te leveren aan het net, zo blijkt uit het verhaal van de Rotterdamse architect Dirk Jan Postel. Als nieuwe producent van duurzame energie moet Postel zich verplicht laten certificeren, wat hem jaarlijks 25 euro kost. Vervolgens moest hij een nieuwe geijkte productiemeter laten plaatsen, waardoor hij in een telefonisch pingpongspel belandde tussen leverancier Eneco en netbeheerder Stedin. De toekenning van subsidie liet tergend lang op zich wachten. Postels conclusie is dat kiezen voor duurzame energie nu nog neerkomt op een bureaucratische martelgang. ‘Ik kan het me veroorloven op subsidie te wachten en ben een volhouder. Maar het installeren van zonnepanelen zou toch even gemakkelijk moeten gaan als het aansluiten van een wasmachine.’
Duurzame alternatieven worden zelfs gebulldozerd door de overheidsbureaucratie. Dat ondervond ir. Jan Husslage, de Delftse bouwkundige na de bouw van zijn ecologische, energetisch zelfvoorzienende woning in Steenwijk. Vanwege vermeende overschrijding van de bouwtermijn moest Husslage de woning in april 2008 afbreken, ondanks mediaprotesten en Tweede Kamervragen. Tien jaar en eigen kapitaal gingen verloren. Via e-mail meldt de ingenieur dat hij nu, enigszins gedesillusioneerd over Nederland, in het Spaanse Andalusië woont in het ecologische woestijndorp Aljapurras. Alleen ’s zomers bezoekt de ingenieur Nederland nog. ‘Ik heb me een jaar emotioneel en financieel moeten herstellen.’
Uitvinder Van Andel stuit ook op een overheid met twee gezichten. ‘Ik word door het ministerie van Economische Zaken omarmd als uitvinder, maar ondervind tegelijk tegenwerking bij de uitvoering van projecten’, zegt hij. ‘De grote jongens, met de beste contacten op het ministerie, krijgen het meeste geld, terwijl de echte innovatie bij kleine bedrijven plaatsvindt. Maar die kunnen geen vuist maken en dus duurt de transitie naar meer decentrale en milieuvriendelijkere manieren van energieopwekking eeuwig. Bij de instanties die de energietransitie moeten begeleiden, zowel op de ministeries als bij SenterNovem, werken alleen nog maar managers. Die hebben geen voeling met techniek en innovatie.’ De eerste zonneterp naar een idee van Van Andel, waarin glastuinbouw en woningen energetisch worden gecombineerd, verschijnt nu na vijf jaar voorbereiding in het Zuid-Hollandse Nieuwveen. Hier verwarmt een rozenkweker met 2 ha kassen een zorgcentrum. De realisatie volgt na jaren bureaucratische hordes, opgeworpen door lokale overheden. Ook een tomatenteler in het Friese Berlikum kreeg vijf jaar lang geen vergunning om met het zonneterpconcept aan de slag te gaan, ondanks gemaakte investeringen.
Vooral de gevestigde energiebedrijven profiteren nu van door de overheid beschikbaar gestelde subsidie voor duurzame energie. Bij de in 2006 gestopte subsidieregeling Milieukwaliteit Elektriciteitsproductie (MEP) ging meer dan de helft van de acht miljard euro naar slechts drie bedrijven, waaronder Essent. De energiemaatschappij kreeg miljarden subsidie om in ecologisch opzicht controversiële palmolie bij te stoken in de Clauscentrale. Zelfs de Algemene Rekenkamer kreeg geen nauwkeurige inzage in de precieze verdeling van de MEP-gelden; de bedragen en bestemmingen van dit publieke geld zijn bestempeld als ‘bedrijfsgeheim’.
Ook Collart van Energyhouse ziet de transitie naar meer duurzame en decentrale energieopwekking veel te traag verlopen. Belangenstrijd is volgens hem de oorzaak. ‘Niemand bij het ministerie van Economische Zaken heeft mij kunnen vertellen hoe ze het verlies aan aardgasbaten in korte tijd kunnen opvangen wanneer we succesvol 20 % zouden besparen’, zegt hij. De schatkist kan niet zonder grootschalige energieconsumptie door gevestigde bedrijven. De aardgasbaten dragen jaarlijks tien miljard euro bij, 7 % van de jaarlijkse inkomsten, en Gronings gas leverde ons land sinds de jaren zeventig al 220 miljard euro op. Dat geld ging grotendeels op aan de verzorgingsstaat – de Noren pakten dit slimmer aan: zij brachten hun gasgeld onder in een fonds, waarbij de rente werd ingezet voor innovatieve investeringen. Daarnaast int de Nederlandse staat accijns op energie en btw via de energiefactuur van bedrijven en consumenten, meer dan 50 % van het factuurbedrag. Opgeteld bij de groeiende staatsschuld en afnemende inkomsten uit energieaccijns wanneer de overheid haar eigen besparingsdoelen haalt, is er maar één weg mogelijk: duurdere energie.
Hoewel de vastenetaansluiting in Nederland nu nog superieur lijkt, is off-grid gaan binnenkort de enige manier om weg te vluchten van de macht van de grote energiereuzen E.ON, RWE en Vattenfall en de belastinghongerige overheid. De rechtgeaarde ondernemer en de opstandige idealist vinden elkaar dan op weg naar vrije energie, uit economische noodzaak met het milieu als mooi excuus.
INTERNETBRONNEN
www.eva-lanxmeer.nl
www.energy-house.nl
www.zonneterp.nl
Autarkische initiatieven in Nederland.
www.hockertonhousingproject.org.uk
Het Britse Hockerton Housing Project bestaat uit vijf huishoudens die al tien jaar op de energie van twee windmolens en zonnepanelen leven.
www.nieuwenuts.nl
www.nelk.nl
Nederlandse netwerken voor nieuwe nutsbedrijven en ecologische kernen.
www.watergy.de
www.offthegridlifestyle.com
www.ecopoweredhome.com
www.off-grid.net
Tips op het gebied van techniek voor een leven los van het elektriciteitsnet.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten